Czy gorsi kandydaci wypierają lepszych podczas rekrutacji na drugi i trzeci stopień studiów?

Przez 16 miesięcy (listopad 2014 – luty 2016) zespół Watchdog.edu.pl (niezależni eksperci prowadzący monitoringi obywatelskie na polskich uczelniach we współpracy z Fundacją FPS) badał nieprawidłowości w 140 postępowaniach rekrutacyjnych na drugi i trzeci stopień studiów. Wszystko zaczęło się od prośby jednej rozżalonej studentki, a skończyło na fundamentalnych pytaniach o cel działania uczelni i granice ich autonomii.

W 2013 r. z Fundacją FPS skontaktowała się absolwentka uczelni średniej wielkości, która nie została przyjęta na drugi stopień studiów humanistycznych na jednej z największych polskich uczelni publicznych. Poprosiła o pomoc w napisaniu odwołania od wyników naboru, gdyż – jak dowodziła – zamiast niej oraz innych zamiejscowych kandydatów studentami zostały osoby, które miały słabsze wyniki na poprzednim etapie studiów i gorzej zaprezentowały się podczas rozmowy kwalifikacyjnej, ale były dobrze znane członkom komisji rekrutacyjnej. Bliższe przyjrzenie się sprawie pokazało, że jej opinia nie jest odosobniona, a ponadto:
– problem dotyczy wielu innych uczelni w Polsce i nie tylko kierunków humanistycznych,
– trudne do wytłumaczenia wyniki naborów są też związane z rekrutacją na trzeci stopień studiów,
– poprzednio ukończona uczelnia nie jest jedynym powodem dyskryminacji podczas rekrutacji.

Wobec tylu niepokojących sygnałów eksperci Watchdog.edu.pl zajęli się tematem kompleksowo i sprawdzili przebieg 140 postępowań rekrutacyjnych. Wykorzystali różne perspektywy badawcze (prawną, statystyczną, celowościową) i wszystkie one dawały podobny wynik – z rekrutacjami jest coś nie tak.

Wykryto liczne błędy w uchwałach rekrutacyjnych. Analiza statystyczna ujawniła nieprawdopodobnie wysoki odsetek przyjętych kandydatów „swoich” w stosunku do absolwentów innych uczelni. Procedury towarzyszące wyborowi przyszłych beneficjentów nieodpłatnej edukacji też nie wyglądały najlepiej – np. nie wszędzie wprowadzono gwarancje wyłączania się z postępowania rekrutacyjnego osób bezpośrednio zainteresowanych jego rozstrzygnięciem, w tym promotorów prac licencjackich, inżynierskich i magisterskich kandydatów. I wreszcie strategie rekrutacyjne większości uczelni nie zawsze wyglądały tak, jakby zależało im na przyciągnięciu najlepszych kandydatów, np. poprzez dotarcie z ofertą programową i prezentacją warunków socjalnych studiowania do osób zdolnych, ale zamiejscowych.

Uczelnie wypracowały cały katalog sposobów, aby podczas rekrutacji kandydat słabszy, ale „swój”, mógł pokonać lepszego, ale „obcego”. Są więc specjalne pule miejsc dla „swoich”, handicap w postaci 1000 punktów ekstra dla „swoich”, pierwszeństwo dla własnych absolwentów pod warunkiem, że mają ocenę nie niższą niż 3,5, albo „wolny wstęp” na studia i przyjmowanie pierwszego dnia dokumentów tylko od „swoich”.

Temat wadliwych rekrutacji rzadko podejmują media i organizacje działające w środowisku akademickim, a poczucie krzywdy u kandydatów, którzy nie trafili na wymarzone studia, jest częściowo złagodzone tym, że są oni szybko przyjmowani na inne kierunki. Dzieje się tak, ponieważ w dobie boomu demograficznego i edukacyjnego uczelnie publiczne rozrosły się kadrowo i lokalowo, aby przyjąć jak najwięcej chętnych. Gdy przyszedł niż demograficzny, nie „skurczyły się” proporcjonalnie do przewidywanej liczby studentów. Osoby, które padły ofiarą dyskryminacji podczas rekrutacji są więc przyjmowane na inne bezpłatne kierunki studiów, gdzie chętnych brakuje, za to kadry jest w nadmiarze.

Problemy z rekrutacją są tylko jednym z przejawów głównych wad polskiego szkolnictwa wyższego:

1. Brakuje wystarczających impulsów do wchodzenia na światowy poziom edukacji. Środowiska zainteresowane tym, żeby uczelnie oferowały usługi edukacyjne i naukowe na jak najwyższym poziomie (były silne między innymi tym, że zrekrutują jak najlepszych studentów i pracowników naukowych), mają mniejszą siłę oddziaływania niż środowiska, które chcą, żeby uczelnie dawały stabilne zatrudnienie tym samym pracownikom co obecnie.

2. W Polsce występuje niezwykle mała mobilność studentów i kadry naukowej. Sposób przeprowadzania naboru na studia ogranicza mobilność studentów, ale przede wszystkim jest elementem zamykania się uczelni, którego najbardziej dotkliwym objawem jest dramatycznie niski odsetek naukowców z zagranicy podejmujących pracę na polskich uczelniach oraz studentów obcokrajowców, którzy przyjeżdżają na studia do Polski z innych powodów niż niskie koszty studiowania.

3. Polskie uczelnie w wadliwy sposób interpretują ideę autonomii uczelni. Autonomia dotyczy głównie swobody kształtowania wewnętrznego ustroju uczelni i zarządzania nią, swobody prowadzenia badań i działalności artystycznej, nie może być natomiast pretekstem do uchylania się od przestrzegania zasady równych szans podczas rekrutacji i realizacji zadań publicznych, takich jak: stwarzanie warunków do rozwoju szczególnie uzdolnionej młodzieży, kreowanie jak najlepszych kadr dla gospodarki, administracji, kultury i działalności społecznej, rozsądna dystrybucja ograniczonej liczby bezpłatnych miejsc na studiach czy wyrównywanie szans rozwoju między regionami. Na przykład zlokalizowanie ponad połowy miejsc na studiach doktoranckich w trzech miastach (Warszawa, Kraków, Poznań) nie oznacza, iż te miejsca należy rozdzielić pomiędzy miejscowych absolwentów studiów drugiego stopnia.

4. Działanie polskich uczelni cechuje mała transparentność. Na szczęście jest to jedyny obszar, w którym odnotowano w ostatnich latach postęp – sukcesywnie zmniejsza się liczba instytucji naukowych, które odmawiają ekspertom z Watchdog.edu.pl dostępu do informacji publicznej.

Powyższe fragmenty pochodzą z raportu: Watchdog.edu.pl #4 – Czy gorsi kandydaci wypierają lepszych podczas rekrutacji na drugi i trzeci stopień studiów? (marzec 2016). Linki do innych opracowań z raportu znajdują się tutaj:

I. Miedzińska, Kryteria rekrutacji - dopuszczalne, dyskusyjne, dyskryminujące

P. Brzuszczak, Status prawny eksperta w postępowaniu rekrutacyjnym na studia wyższe

N. Rycko, Postępowanie rekrutacyjne na studia doktoranckie

I. Miedzińska, Odwołanie od decyzji komisji rekrutacyjnej na studia wyższe

P. Pokorny, Przegląd orzecznictwa w sprawach związanych z rekrutacją na studia

M. Helak, O problemach z rekrutacją w przekazie medialnym

K. J. Furman, Kierunki orzecznictwa w sprawach dostępu do informacji

P. Słowicki, Nieprawidłowości w procesie rekrutacji

P. Jędral, Specyfika naruszeń prawa podczas rekrutacji w jednostkach PAN i instytutach badawczych

A. Szot, Problemy i błędy podczas rekrutacji na studia drugiego stopnia

P. Jędral, Nieoczywiste formy dyskryminacji w postępowaniu rekrutacyjnym

K. Ferenc, Autonomia szkół wyższych i jej granice